LEKSYKON POJĘĆ
DYSLEKSJA – specyficzne trudności w czytaniu
DYSGRAFIA – niski poziom graficzny pisma
DYSORTOGRAFIA – specyficzne trudności w opanowaniu poprawnej pisowni pod względem ortograficznym
DYSKALKULIA – specyficzne trudności w operowaniu liczbami, opanowaniu umiejętności liczenia
DYSPRAKSJA – jest zwykle postrzegana jako ograniczenie lub niedorozwój organizacji, koordynacji ruchu. Związane z nim mogą być problemy z wypowiadaniem się, percepcją lub myśleniem. Inne nazwy objawów dyspraksyjnych to „syndrom niezdarnego dziecka”
Głęboka dysleksja rozwojowa – są to poważne zaburzenia umiejętności czytania i pisania.
Zatrzymanie się na poziomie elementarnego czytania i nie osiągniecie poziomu czytania zaawansowanego lub opóźnienie o kilka lat w zakresie umiejętności czytania. Tak poważnym zaburzeniom umiejętności czytania towarzyszą także poważne zaburzenia umiejętności pisania.
DEFICYTY ROZWOJOWE – inaczej dysfunkcje, deficyty mogą mieć różny zakres, dlatego wyróżnia się: parcjalne lub fragmentaryczne.
PARCJALNE ZABURZENIA
Przykładem jest opóźnienie rozwoju motoryki (zarówno dużej – motoryki całego ciała, jak i małej – motoryki rąk, czynności manualnych) lub też zaburzeń rozwoju mowy – zarówno czynnej – mówienia, jak i biernej – rozumienia.
FRAGMENTARYCZNE ZABURZENIA
Przykładem jest opóźnienie tylko motoryki rąk (motoryka duża rozwija się bez zakłóceń) lub tylko zaburzenia rozwoju mowy czynnej (dziecko rozumie, co się do niego mówi, mowa bierna rozwija się względnie dobrze).
MOTORYKA DUŻA – sprawność ruchowa całego ciała (w tym zdolność utrzymywania
równowagi ciała, koordynacja ruchów kończyn podczas chodzenia, biegania, jeżdżenia
na takich pojazdach jak hulajnoga czy rower).
MOTORYKA MAŁA – sprawność ruchowa rąk w zakresie szybkości ruchów, ich precyzji; czynności manualne niezbędne podczas samoobsługi, rysowania, pisania.
MOTORYKA NARZĄDÓW MOWY
(poprawność artykulacji) – sprawność ruchowa narządów mowy, która decyduje nie tylko o poprawności wymowy. Precyzyjne ruchy narządów mowy (artykulatorów) uczestniczą mniej lub bardziej świadomie w różnicowaniu głosek i dokonywaniu analizy głoskowej wyrazów (służy temu wypowiadanie po cichu głosek w czasie zapisywania długiego i złożonego słowa lub podczas odczytywania nowego trudnego wyrazu).
FUNKCJE POZNAWCZE – zespół procesów, dzięki którym odbieramy informacje z otoczenia oraz stosunki między nimi, a więc odzwierciedlamy w naszej psychice to, co nas otacza.
W czytaniu i pisaniu biorą udział takie procesy poznawcze jak: uwaga, pamięć, wrażenia i spostrzeżenia (analiza i synteza wrażeń) wzrokowe, słuchowo-językowe, dotykowe, kinestetyczne (odczuwanie ruchu), orientacja w schemacie własnego ciała i kierunkach
w przestrzeni. W komunikowaniu się za pomocą pisma oprócz ww. funkcji zaangażowane jest też myślenie, dzięki czemu rozumiemy czytany tekst i pisząc, tworzymy nowe teksty.
ANALIZA I SYNTEZA – ogół czynności dokonywania rozkładu całości na poszczególne elementy składowe oraz scalania tych elementów w całość. Czynności te dotyczą też procesów poznawczych, analizy i syntezy doznań zmysłowych: wzrokowych, słuchowych, czucia dotyku i ruchu (kinestezji – odczuwanie pozycji i ruchu członów ciała bez udziału wzroku). Informacje o otaczającym świecie są odbierane w formie bodźców wizualnych, dźwiękowych, dotykowych i ruchowych, i kierowane do określonych ośrodków w korze mózgowej. Tam są one uświadamiane przez człowieka, stają się wrażeniami (np. jako pojedyncze dźwięki, barwy, kropki, linie, odczucia dotyku i ruchu). Następnie dochodzi do analizy i syntezy odebranych wrażeń – i tak powstają w korze mózgowej spostrzeżenia (np. obraz pokoju, słyszane słowa, muzyka).
ANALIZATORY – neurofizjologiczna podstawa odbioru i przetwarzania bodźców w spostrzeżenia.
Trzy analizatory biorą udział w czytaniu i pisaniu:
1.wzrokowy, jakimi są np. teksty, wyrazy i tworzące je litery
2. słuchowy – odbiór dźwięków mowy
3. skórno-kinestetyczny – doznania dotykowo-kinestetyczne z poruszających się narządów mowy podczas mówienia oraz od poruszającej się ręki trzymającej pióro podczas pisania.
ANALIZATOR WZROKOWY – podczas czytania sprowadza się on do spostrzegania tekstu, wyodrębniania z niego wyrazów, a w nich kolejnych liter, tworzących sekwencje znaków w graficznej strukturze wyrazu, odróżniania podobnych liter, zapamiętywania ich, rozpoznawania.
Podczas pisania zachodzi proces przypominania sobie kształtu liter, sposobu łączenia ich w strukturę, jaką jest sylaba, a następnie łączenia sylab w wyrazy, wyrazów w zdania i konstruowanie tekstu rozplanowanego na kartce zeszytu. Nieprawidłowe funkcjonowanie analizatora powoduje zaburzenia funkcji wzrokowych, zależne od tego, gdzie znajduje się jego uszkodzenie.
Niewłaściwe funkcjonowanie receptora wywołuje problemy z widzeniem, zależnie od rozmiarów uszkodzenia może to być całkowity brak wzroku lub ubytki w polu widzenia.
ANALIZATOR SŁUCHOWY – służy do odbioru bodźców słuchowych, w tym dźwięków mowy, ich spostrzegania i zapamiętywania. Uczestniczy w porozumiewaniu się za pomocą mowy. Stanowi podstawę procesów czytania i pisania. Odgrywa w uczeniu się tych czynności zasadniczą rolę, ze względu na zaangażowanie się w nich:
1. słuchu fonemowego, czyli zdolności różnicowania głosek
2. umiejętności fonologicznych w zakresie operowania cząstkami fonologicznymi, takimi jak głoski, sylaby. Te operacje to wyodrębnianie zdań z potoku wypowiedzeń, słów ze zdań oraz sylab (analiza sylabowa) i głosek ze słów (analiza głoskowa).
ANALIZA GŁOSKOWA – umiejętność rozkładania słów na poszczególne elementy składowe
ANALIZA SYLABOWA – umiejętność rozkładania słów na sylaby.
KOORDYNACJA WZROKOWO-RUCHOWA – współdziałanie, zharmonizowanie funkcji wzrokowych i ruchowych – manipulacyjnych, współpraca oka i ręki.
Dzięki kojarzeniu informacji wzrokowych, dotykowych i kinestetycznych (odczuwanie pozycji i ruchu bez udziału wzroku) można wykonywać precyzyjne ruchy rąk pod kontrolą wzroku, m.in. rysować i pisać. U podstaw koordynacji leży współpraca analizatora wzrokowego i kinestetyczno-ruchowego.
LATERALIZACJA JEDNORODNA – dominacja czynności ruchowych jednej ze stron ciała (u większości ludzi prawej ręki, oka i nogi). Ten model lateralizacji czynności uznawany jest za prawidłowy i wzorcowy.
LATERALIZACJA LEWOSTRONNA – dominacja lewej strony ciała: lewej ręki, oka i nogi.
LATERALIZACJA PRAWOSTRONNA – dominacja prawej strony ciała: prawej ręki, oka i nogi.
LATERALIZACJA NIEUSTALONA – brak dominacji określonej strony ciała, wyraża się jako oburęczność, obuoczność. Ta postać jest charakterystyczna dla wczesnego okresu rozwoju ruchowego (od wieku niemowlęcego do przedszkolnego). Ustalenie się dominacji ręki i oka powinno nastąpić, gdy dziecko podejmuje naukę pisania.
LATERALIZACJA SKRZYŻOWANA – ustalona dominacja narządów ruchu i wzroku, jednakże nie po tej samej stronie ciała (np. dominacja prawego oka i lewej ręki oraz lewej nogi i inne warianty), co wskazuje na brak całkowitej dominacji jednej z półkul mózgowych dla czynności ruchowych po przeciwnej osi ciała.
PERCEPCJA to proces rozpoznawania, różnicowania, zapamiętywania, analizowania i syntetyzowania dźwięków.
Na poziom percepcji słuchowej składają się:
- Słuch fizjologiczny – możliwość słyszenia dźwięków z otoczenia za pomocą narządu słuchu. Cechuje go określona ostrość słyszenia, która powoduje, że ludzie dzielą
się na słyszących, niedosłyszących i głuchych.
2. Słuch fonematyczny (fonemowy) – zwany też słuchem mownym – jest to zdolność do rozpoznawania i różnicowania dźwięków mowy (najmniejszych elementów składowych wyrazów, czyli fonemów).
3. Analiza słuchowa to umiejętność wyodrębniania z potoku mowy: zdań, w zdaniach wyrazów, w wyrazach sylab, a w sylabach głosek z zachowaniem ich kolejności.
4. Synteza słuchowa jest to scalanie głosek, sylab i wyrazów w określone, złożone układy słuchowe.
5. Pamięć słuchowa jest to pamięć wzorców słuchowych wyrazów, tzn. pamięć ich długości (liczby sylab i głosek oraz ich kolejność w wyrazie). Jest to również zdolność zatrzymywania w pamięci ciągów wyrazów połączonych związkami logicznogramatycznymi (np. dni tygodnia, nazwy miesięcy po kolei, wiersze, piosenki)
ZABURZENIA ORIENTACJI PRZESTRZENNEJ – przejawiają się brakiem orientacji
w lewej i prawej stronie ciała oraz w kierunkach przestrzeni: w lewo, w prawo, wyżej, niżej, w przód, w tył itp.
Zaburzenia orientacji przestrzennej – brak orientacji w prawej i lewej stronie ciała oraz w kierunkach w przestrzeni (w lewo, w prawo, wyżej, niżej, w przód, w tył, nad, pod, itd.); związane są z nimi trudności w rysowaniu (niewłaściwe proporcje i rozplanowanie rysunku), czytaniu (przestawianie liter i cząstek wyrazów, przeskakiwanie linijek), w pisaniu (rozplanowanie kartki, mylenie liter i cyfr o podobnych kształtach, pisanie od prawej do lewej strony).
ZABURZENIA PERCEPCJI WZROKOWEJ – to zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej, zaburzenia postrzegania i różnicowania kształtów, rejestracji położenia przestrzennego elementów. Dzieci mają trudności w rozpoznawaniu i nazywaniu przedmiotów na ilustracjach, w rozumieniu treści przedstawionych graficznie, opisują ilustrację w sposób ubogi, rozpoznają małą liczbę szczegółów, wykonane przez nie rysunki są ubogie i prymitywne.
ROZWÓJ PRAKSJI – rozwój zdolności do wykonywania ruchów celowych, charakterystycznych dla gatunku ludzkiego.
ROZWÓJ PSYCHORUCHOWY – całość procesów psychicznych (intelektualnych, orientacyjno-poznawczych oraz motorycznych), rozwijających się harmonijnie.
ROZWÓJ PSYCHORUCHOWY ZABURZONY – zakłócenia rozwoju ze względu na tempo (rozwój opóźniony, przyspieszony), rytm rozwoju (częściowo opóźniony lub/i przyspieszony) oraz dynamikę (rozwój nierównomierny w kolejnych okresach życia, o różnym tempie).
Ćwiczenia na materiale abstrakcyjnym – ćwiczenia oparte na literach, cyfrach, wyrazach i zdaniach oraz symbolach.
Ćwiczenia na materiale konkretnym – ćwiczenia oparte na obrazkach, przedmiotach np. liczenie na liczydle, liczenie patyczków.
Słownik –zasób słownictwa, adekwatności w definiowaniu pojęć czyli stopień opanowania języka. Dziecko o ubogim słownictwie będzie miało trudności ze zrozumieniem przeczytanych treści czy trudności z konstruowaniem dłuższych wypowiedzi ustnych czy pisemnych.
PAMIĘĆ
Pamięć sensoryczna – ultrakrótką, pamięć zmysłów
Pamięć krótkotrwała – operacyjną, pamięć świeżą
Pamięć długotrwała – stanowi trwały magazyn śladów pamięciowych, o teoretycznie nieograniczonej pojemności i czasie przechowywania.
Pamięć mimowolna – mechaniczna, zdolność do przyswajania wiedzy w sposób mimowolny, nieuświadomiony, polega na utrwalaniu się w centralnym układzie nerwowym śladu pamięciowego spostrzeżenia
Pamięć wzrokowa – zdolność do utrwalania i przypominania informacji wizualnej
Pamięć słuchowa – zdolność do utrwalania i przypominania informacji dźwiękowej i dzięki temu przyswajania wiedzy
Myślenie – czynność poznawcza dzięki, której człowiek dochodzi do pośredniego i uogólnionego poznania rzeczywistości.
Myślenie analityczne – oznacza myślowe rozdzielanie danych całości np. przedmiotów, zjawisk, sytuacji, zadań i przez to wykrywanie ich części składowych.
Myślenie syntetyczne – polega na myślowym scalaniu rozdzielonych w analizie elementów.
Myślenie przyczynowo-skutkowe – polega na umiejętności dostrzeżenia związku przyczynowo-skutkowego w jakimś zdarzeniu.
Myślenie logiczne (myślenie przyczynowo –skutkowe) – umiejętność wskazywania następstw określonych sytuacji, wyszukiwania przyczyn pewnych stanów rzeczy, porządkowania zdarzeń.
Myślenie pojęciowe – kształtowanie się pojęć, zdolność rozumowania konkretnego i abstrakcyjnego, zdolność do uogólniania ( znajdywanie szerszego pojęcia np. kurtka –czapka to ubrania), klasyfikowania ( biurko – krzesło to meble) , porządkowania pojęć, dostrzegania różnic i podobieństw między poszczególnymi przedmiotami czy też pojęciami.
ROZWÓJ PSYCHORUCHOWY NIEHARMONIJNY
lub dysharmonijny – zakłócenia tempa rozwoju poszczególnych sfer (procesów orientacyjno-poznawczych oraz motorycznych), np. niektóre sfery rozwijają się w przeciętnym tempie, podczas gdy inne rozwijają się z opóźnieniem lub przyspieszeniem.
